Kontu-Kontari Sylvie Diedhiou, Lide Oregui eta Miren Arzakekin

Sylviek 48 urte ditu eta Senegaleko hegoaldekoa da, Ziguinchor hirikoa hain zuzen; "Senegaleko hiririk berdeena". Euskal Herrira 2007ko maiatzean etorri zen, orain dela 14 urte. Bere senarrarekin zein 14 eta 11 urtetako bi alabekin bizi da. Bere senarra eskualde berekoa da, 1998an etorri zen hona eta bere alabak hemen jaio ziren.

Ziguinchor hiriko hizkuntza diola da, eta Sylvieren bi gurasoek diolaz hitz egiten dute. Aitak eta amak, bakoitzak bere dialektoa du baina hizkuntza bera (diola) osatzen dute.

1. Nola transmititu diozu zure alabei zure ama hizkuntzarekiko sentitzen duzun maitasuna? 

Ez da erraza, baina ez naiz besoak gurutzaturik geratu. Nik etxean egiten diet eta eurak ulertzen didate baina ez dute hitz egiten, hemen jaio direnez hemengo hizkuntza baitute. Hala ere, etxean ahal dugun guztia egiten saiatzen gara.

2. Garrantzitsua da zuretzat hizkuntza hau ikastea?

Niretzat oso garrantzitsua da eta euren ama hizkuntza dela kontsideratzen dut. Garrantzitsua da eurak nondik datozen zein euren ama hizkuntza zein den jakitea. Senegalera bidaiatzen dugunean, ez badugu hizkuntza hau mantentzen galduta sentitzen gara. Ulertzen badute eta zer edo zer hitz egin badezakete ez dira diskriminatuta sentituko, oso gaizki pasa baitezakete bestela. Hara iritsi eta ez duzu esaten duten horretatik ezer ulertzen; ez da erraza. Hori dela eta, mantentzeko lan egiten dugu, nahiz eta %100ean ez mantendu, zer edo zer...  

Harantz bidaiatzen dugunean gure ekiteak bere fruituak ematen dituela ikusten dugu, eurak guk uste baino gehiago ulertzen baitute. 

3. Nola bizi dute zure alabek zuk eurei diolaz hitz egitea?

Eurak jolas modura bizi dute. Hasieran barreak entzuten ditugu, baino hor gaude azaltzen zer den garrantzitsuena, eta azken finean mezua jasotzen dute. Beraien inguruan, euren errealitatean, ez du inork horrela hitz egiten beraz ez zaie interesatzen. Baina guzti hori barneratu eta zer edo zer gordetzen dute, Senegalen daudenean azaleratzen delarik.

Eta han eskertzen dute; nire amaginarrebak hasieran horrela zihoen "nola komunikatuko gara eurekin, ez gaituzte ulertuko eta guk haiei ere ez". Baina gerora, amona eta bilobaren arteko komunikazioa bizi izan dute, eta hori ederra da.

4. Zure alabak jaio zirenean, ama bezala lehentasuna ematen zenion bertako hizkuntza ikasteari?

Bai, hasierako momentutik garbi izan dudan zerbait da. Norberaren etxetik kanpo bizitzeko hautua egiterakoan eta beste leku hartara iritsi eta hizkuntza ez ulertzean, sufritzen da. Hala izanik, zabalik egon behar da topatzen duen orori; bestela bizikidetasuna ez da erraza izango. Balioz bete, akats egiteari beldurra galdu eta aurrera jarraitu behar da.

Nire alabak hemen jaio direnez, garrantzitsuena bertako hizkuntza ondo ikastea da. Gurea, diola, gehigarri bat da. 

5. Parkean zaudetenean diolan hitz egiten diezu?

Nik gazteleraz hitz egiten diet eta zerbait konkretua esateko diola erabiltzen dut. Egokitu behar da testuingurura; ezin dugu parkera joan, eurak beren lagunekin egon eta hemengoak ez garela sentitzea. 

"Gu" hori erein behar dugu amankomunean dugun hizkuntzarekin, gaztelera eta euskara, eta horrela integratu. 

6. Zergatik da hain garrantzitsua zuretzat zure ama hizkuntza?

Ama hizkuntza oso garrantzitsua da, familia den hori mantentzeko komunikabide bat baita. Familiarekiko bat-egitea bermatzen du; gurasoak, lagunak... Guztiok dugun eta eduki behar dugu identitatearekin zerikusia du; ezin dugu bizitzan sustrairik ez bagenu bezala ibili. Horregatik ere ama hizkuntza garrantzitsua da, eremu askotan laguntzen baitu.

7. Zerbait gehitu nahi duzu?

Han hizkuntza gutxituen erabilera sustatzen hasi direla esatea gustatuko litzaidake, eskoletan integratzen hasiz. Mundua eboluzionatzen ari da eta Afrikako herrialde asko kolonizatuak dira. Ez dugu gure ama hizkuntza ikasten, baizik eta kolonizatzaileena. Beraz, ama hizkuntza galtzeko joera handia dago, kolonizatzaileen hizkuntzagatik. Baina, lan handia egiten ari da jendea espabilatzeari esker.

Lidek 87 urte ditu eta Bergaran jaio zen. Bere ama hizkuntza euskara da eta gerraondoan zein Francoren diktaduran euskararen aurkako errepresioa bizi izan zuen. Nola lortu zuten? Nola bizi izan zuen? Ikus dezagun...

1. Horrelako testuinguru batean, nola lortu zenuen zure ama hizkuntza mantentzea?

Ama hizkuntza mantentzeko gogua amak eukiko zeban. Gure amak etxian euskeraz itxen zozkun beti. Kalian, berriz, ezin zan eta guk, neska koskorretan, kalian beti erderaz itxen ginuan. Baina auzuan euskeraz itxen zan, ez bakarrik nere etxian. Familia bakarra zeuan etxian erderaz itxen zebenak, bestela beste etxe-bizitza danetan, euskeraz itxen zan.

Gainera, amak ezekixen erderaz, akordatzen naiz amak ez zebala artikulu bat bez azertatzen. Basarrikua zan eta beti euskeraz, orduan erderaz itxen zebanian guri sekulako barreguria emoten zozkun.

2. Berari horrek amorrua ematen zion?

Ez, nik ez neban igarri amorrua emoten zotzanik. Berak ikusten zeban guk erderaz eskola eta ikasketak itxen ginuzela, eta berak orduan guri beti euskeraz itxen zozkun. Baina, egia da sasoi bat iritsi zela, guardiazibilak Bergarara etorri ziena. Momentu hartan etxebizitza libreik ez zeuan eta geurera bidali zeben guardiazibilen kapitana. Etorri zan gurera bizitzera familixakin. Amak eurekin berbetan akordatzen naiz zelako barriak botatzen nitxuan, zelako disparatiak...

3. Garai hartan, nola ikasi zenuen irakurtzen zure ama hizkuntzan?

Guk etxian aitxak ekartzen zeban --- leitzen ginuzen eta hola ikasi ginuan. Bestela eskolan dana erderaz zan eta liburuak be erderaz zien, hitz bat bez ez zan itxen euskeraz. Gainera euskeraz entzuten bazozkuen esaten zeben "hable usted en cristiano". Irakasliak kanpotik etortzen zien eta.

4. Zure kasuan ez bezala, beste hainbat familietan ama hizkuntza eten zen?

Nere generazioko batzuk eta baserrixetatik etorritako batzuk, zelan barre itxen zotzen euskeraz berba itxerakuan eta gaizki beiratu, batzuk gaizki pasatzen zeben. Orduan emakumiak batez be erderaz hasi zien eta euren seme-alabei erderaz berba itxen hasi zien, eurendako inportantiena erderaz itxia zalako. Gizonen kasuan, berriz, emakumiek ez bezala, txikiteuan adibidez euskeraz itxen zeben. Orduan euskeria asko galdu zan.

5. Eta zure seme-alaben kasuan, nola izan zen?

Euskeria mantentzeko gogo horrekin, ikastolen sorrera etorri zan. Nere senarra sorrera prozesu horretan ibili zan eta sortu ostian, ni bertara joaten nitzan euskeraz ez zekixen bertako haurren amei (emakumiei) euskeria erakustera, seme-alabekin euskeraz in al izeteko.

Nere seme-alabak be horregaitxik juan zien ikastolara, euskeria mantendu eta euskeraz ikasteko aukeria izeteko, ez gu bezela. Garai baten amets bat izan zana, seme-alabekin guk lortu ginuan.

Orduan, adibidez, ikastolara baserritxarrak ez zien etortzen. Hasteko, pagau in biazan Ikastolia.

6. Eta zuek guraso bezela eta bizitakoa bizita, nola bizi zenuten hori?

"Etxe honetan ezta ingo erderaik". Eta ez zeban lagatzen. Berak esaten zeban beti, bera kolegixora joan zanian interno, 10-11 urtekin, handik bueltan ahaztu zebala euskeria. Orduan berak euskeria gero berriz hasi bihar izan zeban ikasten.

7. Zer edo zer gehitu nahi duzu?

Oso denpora diferentia izan zan. Baina rekuperau zan gure ama hizkuntza eskoletara eta kalera eruatia. Guk suertia euki dou bertan egonda errezaua izan dala ama hizkuntza mantentzia, kanpora juaten dinenekin konparauta; guretako lehengo planuan zeualako bertako ama hizkuntza mantentzia. Kanpora doiaztenen kasuan berriz, beste behar batzuk dauke lehentasuna.

Miren Hondarribian jaio zen eta 55 urte ditu. Euskal Herrian hainbat kasutan gertatu den bezala, momenturen batean ama hizkuntzaren transmisioa ere eten zen Mirenen familian. 

1. Zein da zure ama hizkuntza? Eta gurasoena?

Nire ama hizkuntza gaztelera da. Aitarena frantsesa eta amarena euskara.

2. Zer gertatu zen ama hizkuntzan aldaketa emateko belaunaldi batetik bestera?

Ama eta aita ezkondu eta gu jaio ginenean etxean gazteleraz egiten zen, aitak ez baitzekien euskaraz. Frantsesez egiten zigun batzuetan baina ez zegoen ondo ikusia bizilagunen artean, eta gazteleraz egitera pasa zen.

3. Zein momentutan berreskuratu duzu zuk amaren ama hizkuntza?

Ikasteko bulkada neukan baina ez neukan testuingurua askatzeko. Institutua amaitu eta urtebetez euskara ikasi nuen eta gero nire senarra ezagutzerakoan gure artean euskaraz hastea erabaki genuen, praktikan jartzeko.

4. Eta nola bizi duzu zuk hori?

Niretzako da nolabait momenturen batean amak transmititzen jarraitu ezin izan zuen hori, nik arbasoen hizkuntza errekuperatzea. Eta aldi berean, aukera ematen dit euskaraz mintzatzen den mundu honetan parte hartzeko eta hori niretzat aberastasun haundia da. Baita nire seme alabak bi hizkuntzak erabiltzeko aukera izatea ere.

Hori bera da aberastasuna, hizkuntzak estrukturatzen baitu norberak duen hausnartzeko zein besteekin harremantzeko era.

Aldi berean, ohartu nintzen Bergaran eta Oñatin Osakidetzan lanean nengoela, euskara ikasteari esker pazienteak euren hizkuntzan ahal izan nituela tratatu eta oso garrantzitsua izan zen hori niretzat; horrek indarra eman zidan.

5. Zein da zure seme alabei zuk transmititutako ama hizkuntza? Eta ze hizkuntzatan harremantzen zara eurekin?

Euskara da euren ama hizkuntza, nire anai-arrebekin gazteleraz egiten dute eta nik frantsesa ikastera bultzatu ditut. Nerekin euskaraz eta gazteleraz komunikatzen dira.

6. Zer edo zer gehitu nahi duzu?

Bai. Niretzat norberak bere ama hizkuntzaz gain, aurreko belaunaldien ama hizkuntza berreskuratzeak eta honi leku bat emateak indar haundia ematen dio norberari. Aldi berean, norbera bizi den testuinguruan dauden hizkuntzak geureganatuz aberastu egiten da pertsona, eta bizitzarekiko begirada zabaldu egiten da.

Eta bukatzeko...

Hiruroi bihotzez eskertu nahi dizuet hartutako denbora, nirekin zuetako bakoitzarentzat hain garrantzitsua den elementuari buruz sentitzen eta bizi duzuena partekatzeagatik.

Sylvie: sentikortasunez beteriko begiradak ausardia transmititu dit. Lide: zure bizipenak entzuteak nirea ikustera eraman nau, eta zure biloba izateaz arro sentiarazten nau indar hori nirekin daramadala sentitzen dudalako. Eta Miren, zuri zure bulkada jarraitu izana eskertzen dizut, gaur ni nire arbasoengandik gertuago sentiaraziz.

Niretzat ama hizkuntzak norberaren sustraiekin konektatzen gaitu; norberaren jatorriarekin, norbera den horrekin eta lehenagokoak izan direnarekin. Hori hartzea bizitzarako indarra da. Eta gaur nik nire ama hizkuntza eta nire sustraiak eskertu eta ohoratzen ditut, jasotako guztia hartuz. Era berean, hau egitera gonbidatzen zaituztet zuei. Zaindu dezagun gure ama hizkuntza.

"Iturri zaharretik edaten dut,

ur berria edaten,

beti berri den ura,

betiko iturri zaharretik"

- Joxean Artze -